Μεταφυσική Αιτιοκρατία

Μεταφυσική Αιτιοκρατία Άσχετη της Υπεύθυνης Επιλογής.
Οι βασικοί ανταγωνιστές των κλασικών Στωικών, οι Επικούρειοι, και οι Σκεπτικοί φίλοι τους σαν τον Ρωμαίο φιλόσοφο και πολιτικό άνδρα Κικέρωνα, επέκριναν τους Στωικούς διότι αποδέχονταν την οπτική ότι ο Ζευς, άλλως γνωστός ως θείος Λόγος, σχεδίαζε πλήρως την πορεία των συμβάντων στον κόσμο.
Οι Επικούρειοι, ιδιαιτέρως, υποστήριζαν ότι δεν μπορούν όλα τα συμβάντα να καθορίζονται πλήρως από την πορεία των προηγούμενων συμβάντων. Πράγματι οι Επικούρειοι πίστευαν ότι όχι μόνο υπήρχαν γνησίως τυχαία συμβάντα, αλλά ότι αν τέτοια τυχαία συμβάντα δεν υπήρχαν εντός των νοών ή των ψυχών μας, δεν θα μπορούσαμε να είμαστε ελεύθεροι και υπεύθυνοι διότι θα είμασταν προδικασμένοι να πράξουμε όπως πράττουμε.
Αυτή η αντιπαράθεση αναβίωσε στο Μεσαίωνα και νωρίς στη σύγχρονη εποχή εντός θεολογικής μορφής: πώς είναι δυνατή η ελευθερία και η υπευθυνότητα αν ο Θεός προγραμματίζει κάθε τι ως την τελευταία λεπτομέρεια; Σε πιο πρόσφατη εποχή, επανεμφανίστηκε με μη θρησκευτική περιβολή: πώς είναι δυνατή η ελευθερία και η ηθική υπευθυνότητα αν η φύση είναι ένα πλήρως αιτιοκρατικό σύστημα (όπως πολλοί επιστήμονες επέμεναν προ της τρέχουσας δημοτικότητας της κβαντικής μηχανικής) ;
Γνωρίζω ότι είναι πρωτεύον θέμα εισαγωγής σε διαλέξεις Φιλοσοφίας, αλλά μετά από έτη συναλλαγών κατά διαστήματα με αυτό το πρόβλημα, κατέληξα στο συμπέρασμα (όχι ακριβώς με τον τρόπο τυχόντων εξουθενωτικών επιχειρημάτων, αν υπάρχουν τέτοια) ότι αυτό το πρόβλημα της ελευθερίας και αιτιοκρατίας είναι ένα ψευδοπρόβλημα.
Καταρχήν, αιτιοκρατία [determinism] (η οπτική ότι όλα τα συμβάντα δημιουργούνται με τέτοιο τρόπο που δεν θα μπορούσαν να εξελιχθούν διαφορετικά) και αυτοκαθορισμός [indeterminism] (η οπτική ότι υπάρχει τουλάχιστον μία εξαίρεση που διαψεύδει την αιτιοκρατία) είναι αμφότερα μεταφυσικά ζητήματα με την κακή έννοια του όρου. Η αντιπαράθεση είναι πλήρως ανεπίλυτη εμπειρικά, σαν την ερώτηση αν υπάρχει ένας Θεός που υπερβαίνει όχι μόνο το χώρο και το χρόνο αλλά ακόμα και την ανθρώπινη εμπειρία. Ο Εμμάνουελ Καντ το είδε αυτό ξεκάθαρα στο έργο του, “Κριτική του Καθαρού Λόγου”.
Η Αιτιοκρατία δεν είναι ευαπόδεικτη διότι, καίτοι μαθαίνουμε όλο και καλύτερα πως συγκεκριμένα φαινόμενα προκαλούνται από πρότερα γεγονότα, πιθανότατα ποτέ δεν θα μάθουμε τα ίδια ή τους φυσικούς νόμους που τα κυβερνούν αρκετά καλά ώστε να γνωρίζουμε ότι δοθέντος της ακριβής κατάστασης του σύμπαντος σε κάποιο πρότερο χρόνο t0, το εν λόγω φαινόμενο έπρεπε ακριβώς να συμβεί σε t1, χωρίς καμμία ευκαιρία εναλλακτικής εμφάνισης στη θέση του.
Επιπλέον, η αιτιοκρατία δεν είναι αποδείξιμη διότι θα αρκούσε μόνο ένα αληθώς τυχαίο συμβάν για να βγει λάθος, και μακράν του να είμαι ο ίδιος παντογνώστρια θεότητα, δεν υπάρχει τρόπος που θα μπορούσα να γνωρίζω αν ένα τέτοιο συμβάν υπάρχει ή υπήρξε.
Ο αυτοκαθορισμός δεν είναι αποδείξιμος διότι για κάθε συμβάν που φαίνεται χωρίς αιτία αρκετή για να το παράξει, είναι δυνατόν να στερούμεθα τα υπερσύγχρονα εργαλεία μετρήσεων ώστε να ανιχνεύσουμε την αιτία του ή μια αρκετά εξελιγμένη επιστημονική θεωρία που να συνδέει την αιτία με το συμβάν. Κατά συνέπεια το πρόσχημα του αυτοκαθορισμού δύναται να ανακλά την άγνοια μας, όχι το “γεγονός” ότι υπάρχουν τυχαία συμβάντα.
Αλλά η εμπειρία μας της ελευθερίας και υπευθυνότητας δεν είναι η εμπειρία ενός τυχαίου ή αναίτιου συμβάντος. Έχει να κάνει περισσότερο με την επίγνωση (ή την γνωριμία με) τις πιθανές συνέπειες κάθε στοιχείου μιας σειράς διαθέσιμων επιλογών.
Βιώνουμε τις πράξεις μας ως ελεύθερες όταν είμαστε σε θέση να σταθμίσουμε τις διαθέσιμες δυνατότητες και όταν η επιλογή, καμωμένη υπό το φως της πρόβλεψης των αποτελεσμάτων, φαίνεται να είναι στην εξουσία μας. Έχω την εξουσία να το δημοσιεύσω αυτό ή όχι διότι ούτε αναπηρία ούτε περιορισμός ούτε άγνοια ούτε ψυχικός καταναγκασμός ορθώνεται στην πορεία της αποστολής ή της μη αποστολής του.
Αυτό δεν σημαίνει ότι η δράση μου στερείται κινήτρων αν το στείλω, αλλά το γεγονός ότι παρακινείται και ότι είναι σύμφωνη με τον χαρακτήρα και τις ικανότητες μου (εν μέρει καθορισμένη από αυτά και ίσως πλήρως καθορισμένη από αυτά μαζί με περιβαλλοντικές επιρροές και δράσεις άλλων ανθρώπων) δεν την κάνει ανελεύθερη. Ούτε με ελευθερώνει από την ευθύνη για τη δράση και τις συνέπειες της (μέχρις αυτού που θα αναμενόταν να προβλέψει ένα λογικό άτομο).
Ο κόσμος δεόντως επαινείται ή ψέγεται για το πως ο χαρακτήρας του (ο οποίος διαμορφώνει τις προθέσεις του και άρα τις επιλογές του) καθορίζει τις πράξεις του, όχι για την τυχαιότητα με την οποία προκαλούνται οι δράσεις του. Η μεγάλη εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα αφορά τον έπαινο ή ψόγο για τα παιδιά, ο χαρακτήρας των οποίων είναι κυρίως ασχημάτιστος και είναι στη διαδικασία διαμόρφωσης. Έπαινος και ψόγος σε αυτό το πλαίσιο δεν αφορά τον χαρακτήρα αλλά είναι φύσει παιδαγωγικός, στοχεύοντας στον μελλοντικό σχηματισμό του χαρακτήρα.
Οι αρχαίοι Στωικοί ήταν ορθοί τουλάχιστον σε αυτό το σημείο: αν η αιτιοκρατία αλήθευε αυτό δεν θα απέκλειε την υπευθυνότητα που έχουν τα ενήλικα λογικά όντα για τις πράξεις τους. Θα προσέθετα ότι ενδέχεται να αληθεύει, καίτοι (για τους προαναφερόμενους λόγους) δεν μπορούμε να το αποδείξουμε.

Dr. Jan Garrett